Definities voor gentherapie lopen uiteen, maar coronavaccins tasten menselijk DNA niet aan

Scepsis over de coronavaccins is sinds de start van de vaccinatiecampagne aan de lopende band te lezen. De afgelopen tijd ging het daarbij veel over de term 'gentherapie', in combinatie met de COVID-19 vaccins. "Bestrijding van c-19 vindt plaats met GENTHERAPIE en niet door vaccinatie," schrijft iemand bijvoorbeeld op Facebook. Een regeling in de Staatscourant van 30 maart 2020 zou dit volgens diverse mensen bewijzen. De regeling gaat over vergunningaanvragen rondom gentherapie in verband met de bestrijding van COVID-19. Ook actiegroep Viruswaarheid is gefixeerd op de term. Zij stelden bij de rechter dat de term 'vaccin' voor de coronainjecties daarom niet op zijn plaats is. Hoe zit het nu eigenlijk met gentherapie en de coronavaccins?

Beoordeling

De claim dat de COVID-19 vaccins gentherapie zijn en daarmee dus geen vaccinatie, is sowieso fout. Een vaccin stimuleert een immuunrespons om te beschermen tegen een specifieke ziekte. Dat is wat de coronavaccins ook doen. Bepalen of de COVID-vaccins onder gentherapie vallen is ingewikkeld, omdat er geen wettelijke definitie is. Wat vast staat is dat de vaccins niet het menselijk DNA veranderen.

Feiten

Om te kunnen beoordelen of de verschillende types coronavaccins onder gentherapie vallen, is het allereerst belangrijk om af te bakenen wat ‘gentherapie’ eigenlijk inhoudt. Volgens het RIVM richt gentherapie zich op het inbrengen van functionele genen om een ziekte te behandelen of het herstellen van genen die een ziekte veroorzaken. Ook de Amerikaanse medicijnautoriteit FDA zegt: "Gentherapie is een techniek die iemands genen aanpast om een ziekte te behandelen of genezen."

"Dat laatste is een hele belangrijke toevoeging," aldus professor Rob Hoeben, expert in gentherapie bij het Leids Universitair Medisch Centrum en lid van de Commissie voor Genetische Modificatie. "Er is geen wettelijke definitie voor gentherapie vastgesteld," licht Hoeben toe. Dat maakt het beoordelen van deze coronavaccins lastiger, omdat er niet één definitie van gentherapie is om aan te toetsen.

Het Loket Gentherapie van het Ministerie voor Volksgezondheid maakt de definitie bijvoorbeeld breder dan het RIVM en de FDA. Het Loket Gentherapie verstaat onder gentherapie: "Klinisch onderzoek in mensen waarbij handelingen uitgevoerd worden met een genetisch gemodificeerd organisme (ggo’s), of waarbij genetisch gemodificeerde cellen in het menselijk lichaam kunnen ontstaan of waarbij wijzigingen worden aangebracht in het erfelijk materiaal van menselijke cellen."

Het is dus maar net wat je eronder verstaat, legt Hoeben aan dpa uit. "Ikzelf hou de definitie redelijk beperkt. Voor gentherapie moet je een zieke patiënt hebben. Want alleen dan is er sprake van therapie."

Een ander essentieel onderdeel van de definities is dat er bij gentherapie menselijk erfelijk materiaal, ofwel DNA, kan worden aangepast. Dit gebeurt bij de coronavaccins niet.

mRNA-vaccins

Er werd de afgelopen maanden al veel geschreven over de vraag of de COVID-19 mRNA-vaccins van fabrikanten Pfizer/BioNTech en Moderna gentherapie zijn en of deze het menselijk DNA kunnen aanpassen. De algemene consensus van wetenschappers: dit is niet zo. mRNA-vaccins dringen namelijk niet door tot de celkern waar ons DNA is opgeslagen, en kunnen dit daardoor ook niet veranderen. Dpa schreef eerder al factchecks over claims rondom gentherapie en DNA bij mRNA-vaccins. De vaccins "hebben geen invloed op of interactie met ons DNA op wat voor manier dan ook," aldus het Amerikaanse Center for Disease Control and Prevention (CDC).

Binnen de definities van het RIVM en FDA vallen deze vaccins niet onder gentherapie. Ze verhelpen namelijk geen ziekte, maar voorkomen dit. Daarnaast past het je DNA dus niet aan.

Vectorvaccins

De twee andere coronavaccins die zijn goedgekeurd voor de Nederlandse markt, van AstraZeneca en Johnson & Johnson, berusten op de zogenaamde vectortechniek. Deze vaccins maken gebruik van een ongevaarlijke variant van het adenovirus, die als een soort koerier een stukje genetische code met zich meedraagt en aflevert in je lichaam. Dit bootst een infectie na, waardoor je immuunsysteem antistoffen aanmaakt.

Bij deze techniek wordt wel degelijk gebruik gemaakt van genetische modificatie. Het gebruikte adenovirus wordt namelijk eerst gestript van het gen dat alle andere genen van het virus activeert. Ook de virusgenen die zorgen voor replicatie, de verdubbeling van het DNA, zijn daardoor niet actief. Daarna worden de COVID-19 spike eiwitten toegevoegd, zodat je lichaam hier antistoffen op kan aanmaken.

Dus ja, genetische modificatie speelt in deze vaccins een rol. Dit heeft daarentegen een aantal voordelen ten opzichte van het vaccineren met intacte virussen. Het vaccineren met intacte, maar verzwakte (ook wel 'levende') virussen heeft er namelijk in het verleden weleens toe geleid dat het virus in het vaccin kon muteren. Dit zorgde bijvoorbeeld voor het uitbreken van polio na vaccinatie met zulke vaccins tegen deze ziekte. Dit kan vooral voorkomen in populaties met een zwak immuunsysteem.

Maar staat genetische modificatie dan gelijk aan gentherapie? Niet per se. Volgens professor Hoeben, die al dertig jaar onderzoek doet naar gentherapie, is het taalgebruik hierin door de jaren heen wat door elkaar gaan lopen. "Gentherapie was vroeger gelijk aan het gebruik van ggo’s (genetisch gemodificeerde organismen, red.)," legt Hoeben uit. "Maar inmiddels worden ggo’s ook gebruikt voor andere, preventieve toepassingen. Bijvoorbeeld voor het immuniseren van een gezonde bevolking."

Als je de definities van het RIVM en de FDA aanhoudt, is niet al het gebruik van ggo’s inmiddels meer gentherapie te noemen. Ook de coronavaccins niet. Ze genezen of behandelen namelijk niet, maar voorkomen ziekte. Leg je de coronavaccins van AstraZeneca en Johnson&Johnson naast de definitie van het Loket Gentherapie, dan zou je deze benaming er wel op kunnen plakken. Het is dus nogmaals afhankelijk van de definitie die je wilt aanhouden.

Dit bevestigt ook de Commissie voor Genetische Modificatie (COGM) in een email aan dpa: "Alle klinische studies bij mensen waarbij genetische genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s) worden gebruikt, vallen onder de beleids-juridische term ‘gentherapie’," schrijft de COGM. Zij verwijzen hierbij ook naar de definitie van het Loket Gentherapie. "Maar dit is iets anders dan de wetenschappelijke term gentherapie, waarbij meestal bedoeld wordt een gen of DNA sequentie in de cellen van mensen in te bouwen. Bij tal van toepassingen die onder de beleids-juridische term gentherapie vallen, is daar geen sprake van. Zoals bijvoorbeeld bij gg-vaccins."

Feit blijft dus: Ja, er wordt bij deze vectorvaccins gebruik gemaakt van genetische modificatie. Dit is geen modificatie van het DNA van jouw eigen cellen, maar van die van het virus. Over het gebruik van deze genetische modificatie wordt niet geheimzinnig gedaan door gezondheidsinstanties of fabrikanten. En ook dit type vaccin kan niet integreren in het menselijke DNA.

Wat betekent de regeling in de Staatscourant?

In veel online berichten over gentherapie en de coronavaccins duikt een regeling van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat op die op 30 maart 2020 in de Staatscourant verscheen. Deze regeling ging over het feit dat er voor de vergunningen rondom de ontwikkeling van coronavaccins een aantal uitzonderingen werden gemaakt, om het proces snel te kunnen laten verlopen.

Het gebruik van ggo’s (genetisch gemodificeerde organismen) in studies is strikt gereguleerd. Je moet er diverse vergunningen voor aanvragen. Eén daarvan is een milieuvergunning. "Bij deze tijdelijke regeling kon voor coronagerelateerde vaccins en medicijnen deze vergunningaanvraag bij kleinschalige studies op mensen achterwege worden gelaten," legt professor Hoeben uit. "Maar om het vaccin daarna goedgekeurd te krijgen voor de markt, is de vergunning wel weer nodig." Ieder vaccin wat nu op de Nederlandse markt is, heeft dus alle nodige vergunningen alsnog moeten aanvragen. Voor bepaalde fases in het proces werden zij echter tijdelijk uitgezonderd, om het proces sneller te kunnen laten verlopen.

De regeling gaat over ‘toepassingen van gentherapie’ bij het bestrijden van het coronavirus. Dit betekent dus niet automatisch dat de vaccins die uiteindelijk op de markt kwamen hiermee direct als gentherapie kunnen worden gelabeld. Het gebruik van genetisch gemodificeerde organismen is nu eenmaal een methode die in gentherapie wordt toegepast. Ook hier weer ligt het eraan welke definitie je gebruikt. Daarbij was in maart 2020 nog niet te voorspellen hoe de ontwikkeling van medicijnen en vaccins tegen COVID-19 zou uitpakken. Deze regeling gaat dus ook niet over de specifieke vaccins die uiteindelijk de eindstreep haalden, maar over de mogelijkheid om deze technieken in te zetten in zijn algemeenheid.

Maar ook als je naar aanleiding van de definitie van het Loket Gentherapie de vaccins wel deze naam wil geven, betekent dit zeker niet dat het daarmee gelijk geen vaccins zijn. Een vaccin stimuleert een immuunrespons, zodat het lichaam een specifieke ziekte herinnert, zonder die ziekte daadwerkelijk op te lopen. Dat is wat al deze vaccins ook doen. De benaming ‘vaccin’ is daarmee gegrond.

Definitie gentherapie niet eenduidig, maar vaccins veranderen DNA niet

Het is lastig om een eenduidig antwoord te geven op de vraag of de coronavaccins gentherapie zijn. Volgens de meeste definities, waaronder die van het RIVM of de FDA, valt het hier niet onder. mRNA-vaccins dringen namelijk niet binnen tot de celkern en de mRNA-vaccins en adenovirale vectorvaccins van AstraZeneca en Pfizer zijn niet voor het genezen of behandelen van een ziekte, maar ter preventie.

Het feit dat vaccins tegen besmettelijke ziekten preventief zijn, maakt dat ze volgens diverse definities niet onder de geneesmiddelen voor gentherapie vallen. Bijvoorbeeld bij het Belgische Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (fagg). Maar in de Nederlandse wet voor medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen staat geen wettelijke definitie voor gentherapie.