Harde beloften over oostgrens NAVO nooit op papier gezet

Volgens een bericht op Instagram en Facebook werd Rusland in de jaren negentig beloofd dat de NAVO geen centimeter naar het oosten zou opschuiven. Het bondgenootschap breidde vervolgens toch uit en zou daardoor hebben bijgedragen aan de escalatie tussen de NAVO-landen en Rusland.

Daarmee papegaait de Instagrampost het verhaal van Vladimir Poetin, die verschillende keren heeft gezegd dat de NAVO Rusland heeft bedonderd. Is Rusland in de jaren negentig inderdaad een dergelijke belofte gedaan?

Beoordeling

Het is te kort door de bocht om te beweren dat Rusland in de jaren negentig is beloofd dat de NAVO geen centimeter naar het oosten zou opschuiven. Geen enkel land of bondgenootschap heeft een dergelijke harde, op schrift gestelde belofte gedaan. Wel is de optie begin 1990 door hoge westerse functionarissen mondeling ter sprake gebracht in gedachtewisselingen met Sovjetleider Mikhail Gorbatsjov.

Feiten

De kwestie over de uitbreiding van de NAVO kwam in 1990 op tafel te liggen. De twee Duitslanden waren hard op weg naar hereniging en de NAVO-landen en de Sovjet-Unie zagen dat als een mogelijk bedreigende ontwikkeling. Een herenigd, soeverein Duitsland zou de Europese machtsverhoudingen flink in de war kunnen schoppen. De Sovjet-Unie zou met het verlies van Oost-Duitsland bovendien een stuk invloed verliezen en was al bezig uiteen te vallen.

Daardoor kwam de vraag naar boven hoe de vrede in Europa in de toekomst gewaarborgd kon worden. Via het doorzetten van de NAVO, of via het beëindigen daarvan en het opzetten van een nieuw Europees bondgenootschap waarvan ook de Sovjet-Unie deel zou uitmaken?

De beroemde uitspraak

In februari 1990 begonnen in Moskou onderhandelingen over de toekomst van Europa. Verschillende hypothetische scenario’s werden besproken, valt te lezen in de Amerikaanse archieven.

In een brief van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker aan de West-Duitse bondskanselier Helmut Kohl, legde eerstgenoemde uit dat hij onder meer de volgende vraag aan Gorbatsjov had voorgelegd: "Zou u de voorkeur geven aan een verenigd Duitsland buiten de NAVO dat onafhankelijk opereert en geen Amerikaanse troepen op zijn grondgebied heeft, of een verenigd Duitsland verbonden aan de NAVO met verzekeringen dat de huidige jurisdictie van de NAVO geen inch oostwaarts zal verschuiven?"

Geen harde, op schrift gestelde belofte

De vermeende belofte is op dit specifieke citaat terug te voeren, al heeft Baker in de gesprekken meerdere keren vergelijkbare uitspraken gedaan. De uitspraak is woordelijk dus niet verzonnen, maar was in feite een proefballonnetje tijdens een gedachtewisseling.

De uitspraak was geen officieel aanbod van de Verenigde Staten om aan de Sovjet-Unie te beloven dat de NAVO nooit ook maar iets oostwaarts zou uitbreiden. Noch de Verenigde Staten, een ander NAVO-land, het bondgenootschap zelf of West-Duitsland heeft daarover begin 1990 een harde, op schrift gestelde belofte gedaan.

Baker werd teruggefloten door president George Bush (senior). Het was niet de bedoeling dat Baker in Moskou al kwesties zoals de eventuele toekomstige uitbreiding van de NAVO zou bespreken. De president zag een Europa zonder de NAVO niet zitten en het was ook geen optie meer om Oost-Duitsland bij de Duitse hereniging niet meteen bij het bondgenootschap te halen.

Wat er daadwerkelijk is vastgelegd

In september 1991 ondertekenden Oost-Duitsland, West-Duitsland, de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk het Twee-plus-Vier-verdrag. Duitsland herenigde, werd weer soeverein en trad in zijn geheel toe tot de NAVO.

De wegkwijnende Sovjet-Unie had in het begin van de gesprekken in februari 1990 de voorkeur uitgesproken om een geheel nieuw bondgenootschap op te bouwen, met Duitsland als neutraal land. Maar de Sovjets hadden niet de onderhandelingspositie om dat voor elkaar te krijgen.

Om het land tegemoet te komen was er wel de afspraak dat er op het voormalige Oost-Duitse grondgebied geen buitenlandse troepen of nucleaire wapens mochten worden neergezet. Over verdere eventuele toekomstige uitbreidingen van de NAVO staan in het verdrag geen afspraken.

Wisselende signalen

Er zijn redenen om aan te nemen dat de Sovjets dachten dat het proefballonnetje van Baker een belofte was, zij het een mondelinge. Mary Elise Sarotte, auteur van het boek Not one inch, schrijft dat Baker in zijn eigen aantekeningen op 9 februari de volgende woorden neerkrabbelde: "End result: Unified Ger. Anchored in a * changed (polit.) NATO – * whose juris. would not move * eastward!"

Ook Kohl gaf in gesprekken op 10 februari 1990 wisselende signalen aan Gorbatsjov. De bondskanselier had van de Amerikanen namelijk twee tegenstrijdige visies meegekregen. Kohl koos ervoor om Bakers lijn te volgen en die ging uit van een NAVO zónder Oost-Duitsland. De bondskanselier verzekerde Gorbatsjov dat de NAVO niet oostwaarts zou uitbreiden, maar ook deze uitspraak haalde het uiteindelijk niet tot een harde, op schrift gestelde belofte.

(Stand van zaken 6.3.2025)